Կինոռեժիսոր Լավ Դիասը ոչ միայն «Ոսկե ծիրան» ՄԿՓ-ի ժյուրիի նախագահն է, այլև իր սեփական հետահայաց ծրագիրն ունի՝ 6 ֆիլմից բաղկացած, որով փառատոնը հարգանքի տուրք կմատուցի ֆիլիպինցի կինովարպետին և նրա ընդգրկուն արվեստին: Ինստալացիայի ձևով կցուցադրվի նաև 2008 թվականի «Մելամաղձ» մեծակտավ ստեղծագործությունը՝ հայ արվեստագետների աշխատանքների կողքին, որոնք սեփական ոճով կարտահայտեն Դիասի ֆիլմի հիմքում ընկած մելամաղձությունը:
Ռեժիսորը հիմնականում հայտնի է երկարատև սև ու սպիտակ աշխատանքներով, որոնք երբեմն հատում են 8 ժամի սահմանը, և հեշտ է Լավ Դիասին «դանդաղ կինոյի» շարքերին դասել, բայց դա արժանին չի մատուցում նրա գործերին ներհատուկ որակին: Դիասը ոչ միայն ձեռնոց է նետում կինոյում ժամանակի և տևողության ընդունված պատկերացումներին, այլև սուր հարցեր է բարձրացնում, թե ֆիլմն ինչպես կարող է ուշադրությունն ուղղել ֆիզիկական տարածության անընդգրկելիությանը և որևէ տեղանքի մակերեսի տակ քողարկված պատմության բազմաշերտությանը: Դիասը ներկայացնում է Ֆիլիպինների կյանքը՝ քննելով գաղութատիրությամբ, բռնապետությամբ և ամբոխահաճությամբ սրված բռնության պատմությունը: Թեպետ նրա ֆիլմերը որոշակի հանգստություն են հաղորդում, բայց փոթորկուն կատաղությունն է ի մի բերում Դիասի ստեղծագործությունները: Սա կարելի է զգալ «Օրորոցային տրտում գաղտնիքին» ֆիլմի գաղութարարական քննադատության, նեո-նուար ժանրի «Հեռացած կինը» ֆիլմի վրեժխնդրության մասին սյուժեի և «Ֆիլիպինյան բռնության պատմություն» (2022) ու «Երբ ալիքները քաշվեցին» (2022) ֆիլմերում Մարկոսի ու Դուտերտեի կառավարման ժամանակաշրջանների պախարակության մեջ:
«Երբ ալիքները քաշվեցին» ֆիլմում Դիասը հատկապես ջղային է, վերադառնում է արտահայտիչ 16 մմ ցելյուլոիդային ժապավենին՝ որսալու չար ուժերը, որոնք դեգերում են Ֆիլիպիններում: Ֆիլմի թեման ժամանակի պես հին է. ինչպես է բռնությունը բռնություն ծնում, ինչպես է պատմությունը բոլորաշրջանով կրկնվում և ինչպես է անհնար թվում փախուստը մեր իսկ բանականության սահմաններից: Անմոռանալիության չափ սպառնագին ֆիլմը կատարյալ մեկնարկային կետ է Լավ Դիասի կինոյի գունապնակը բացահայտելու համար:
Թեպետ Ձեր շատ ֆիլմերում է առկա քաղաքական տարրը, բայց ցասումն ավելի արտահայտիչ է «Երբ ալիքները քաշվեցին» ֆիլմում, որն արտացոլում է Ֆիլիպինների այժմյան բարոյական վիճակը: Ցասումը պարպո՞ւմ եք Ձեր այս ֆիլմի միջոցով:
Այո՛, ֆիլմը ցասումով լի է, և սա ինձ շատ հոգեհարազատ գործ է: Իրոք, այնտեղ նկատելի է այդ ճնշված զգացմունքը, ներսումս կուտակված ցասման ամբողջ ծավալը: Ցասում, որ ականատես եմ, թե ինչ է կատարվում իմ երկրում, ցասում, որ ականատես եմ, թե ինչ է կատարվում աշխարհում ընդհանրապես: Ֆիլմի նկարահանումները համընկան 2020-ի համավարակի, հետո՝ ուկրաինական պատերազմի շրջանին: Կարծում եմ՝ իմ կինոյով ականատես եմ դառնում աշխարհին: «Երբ ալիքները քաշվեցին» ֆիլմում հարցը ցասմանն ազատություն տալն էր: Մասնավորապես՝ ֆիլմի վերջում, երբ ասում եմ՝ բոլորս հանցագործ ենք: Բոլորս հանցակից ենք: Մարդասպանությունները, երկրագնդի սպանությունը, բարոյականության սպանությունը: Բոլորս ենք մեղավոր:
Ֆիլմը շատ հստակ ցույց է տալիս վարընթաց բոլորաշրջանը՝ ինչպես է ամեն ինչ աստիճանաբար վատթարանում: Արդեն մի քանի տասնամյակ է՝ Դուք ֆիլմեր եք նկարահանում: Ի՞նչ կարծիքի եք՝ պիտի հաշվի՞ նստեք փաստի հետ, որ քաղաքական տարր պարունակող ֆիլմեր նկարելը կարող է հանգեցնել հիասթափության, որ աշխարհը միայն դեպի վատն է գնում, ոչ թե դեպի լավը:
Այո՛, իրականում հուսահատություն կա, որովհետև գիտենք՝ պատասխաններ չունենք: Չկա լուծում կամ ելք: Մարդկությունը նույնիսկ չի կարողանում սեփական խնդիրներին լուծում գտնել: Բռնության խնդիրը մնում է անհաղթահարելի և լուծում չունի: Այո՛, իմ կինոն այս պահին շատ հուսահատ է: Տպավորություն է, թե պարտվում ենք, բայցև չենք հանձնվում: Այդ իսկ պատճառով ենք դեռևս ֆիլմեր նկարում: Չեմ ուզում ծաղկեցնել: Չեմ ասում՝ հույսը վաղը ևեթ գալու է: Բայց պիտի առաջ շարժվենք: Պիտի գործենք: Արմատական գործողություններ են անհրաժեշտ: Զանգվածային շարժումներ և խելացի քննարկումներ, որոնք կազդեն լայն զանգվածների վրա: Բայց ոչինչ չի կատարվում: Մտավորականության, գիտական շրջանակի, միջին դասի մատը նույնպես խառն է այս հանցավոր գործին: Նույնիսկ արվեստագետները՝ ինձ նման մշակութային գործիչներն են ձախողվում:
«Օրորոցային տրտում գաղտնիքին» և «Ֆիլիպինյան բռնության պատմություն» ֆիլմերով վերադառնում եք անցյալի մի քանի ժամանակաշրջանի, համապատասխանաբար՝ գաղութատիրությանն ու Մարկոսի վարչակարգին: Ո՞րն է Ձեր մարտավարությունը կամ փիլիսոփայությունը, երբ խորամուխ եք լինում Ձեր երկրի անցյալի մեջ:
Կարևորում եմ իմ ժողովրդին և աշխարհին կրթելը: Այդ իսկ պատճառով աշխատանքներս խարսխում եմ երկրիս պատմության կոնկրետ ժամանակաշրջաններին: Քանի որ դրանք փաստ են: Կարելի է քողազերծել, թե ինչ է կատարվել, երբ ֆիլիպինցիները պայքար են մղել այդ դարաշրջաններում: Նկատելի է նաև, որ այդ շրջանները դեռևս արտացոլում են այսօր կատարվող երևույթները, արձագանքում դրանց, իսկ մենք պարզապես անօգնական ենք: Դա իմ պարտականությունն եմ համարում: Չեմ կարող պարզապես հերթական ֆիլմը նկարել, որտեղ այս թեմայով խորհրդածություններ չկան: Պարտավոր եմ անել դա: Հեշտ է ավանգարդային գործ նկարել և ամեն ինչի վրա թքած ունենալ, չէ՞; Հեշտ է աղմկահարույց ֆիլմ նկարել, որը ասելիք չունի և ուղղակի հետևում է ընդունված բանաձևին:
«Օրորոցային»-ի դեպքում, մասամբ երկարատևության շնորհիվ, թվում է, թե իսկապես ժամանակ ես անցկացնում պատմական կերպարների հետ, որոնք խարույկի շուրջը նստած քննարկում են պատմության ընթացքը կամ նույնիսկ երգում: Ձեր աշխատանքի մասին խոսելիս ծավալվում են ֆիլմի տևողության, ոչ թե բովանդակության մասին քննարկումներ: Չե՞ք ցավում, որ մարդիկ կինոն չեն ընկալում իբրև այս աշխարհների մեջ խորասուզվելու հրավեր:
Համաձայն եմ: «Օրորոցային»-ում կարևորն անեզրությունն է: Շատ հարուստ ֆիլմ է, որովհետև երեք տարբեր հետագիծ և երեք տարբեր պատմություն եմ մեկտեղել: Շատ անեզր է, կցանկանայի՝ ֆիլմը 40 ժամից ավելի ձգվեր: Այնքա՜ն չասված բաներ են մնում: Այնքա՜ն հանգույցներ կան, որ պետք է քանդել, կուզենայի՝ ֆիլմը երկար շարունակվեր:
Հաճախ եք դառնում գրականությանը, հայացքն ուղղում Տոլստոյին, «Երբ ալիքները քաշվեցին» ֆիլմի դեպքում վերամշակել եք Ալեքսանդր Դյումային: Գրականության աշխարհում հազվադեպ է քննարկման առարկա դառնում գրքի ծավալը, ուրեմն ինչո՞ւ ենք ֆիլմերին նայում գործնական, գրեթե առևտրային հայացքով:
Չգիտեմ՝ ինչու ենք այդպես վերաբերվում կինոյին: Ընդունված է, որ ֆիլմը պիտի երկու ժամ կամ ավելի պակաս տևի: Չգիտեմ՝ որն է այդ մտածողության, սահմանափակ մտահորիզոնի պատճառը: Փորձել եմ դրան պատասխան գտնել նաև իմ մտքում: Ինչո՞ւ մարդիկ վերաբերմունքը չեն փոխում և կինոյին չեն նայում, ինչպես վեպին կամ էպոսին կամ երկար սաղմոսին կամ երկար ներբողին կնայեին:
Ըստ երևույթին՝ ուզում եք կինոն վերադարձ կատարի արվեստի միջոցով հույզեր փոխադրելու նախաժամանակակից ավանդույթին:
Դրան եմ ծառայեցնում իմ կինոլեզուն: Դա տարածաժամանակային երևույթ եմ համարում, ոչ թե այժմյան պայմանականությունների մաս: Ես ֆիլմ եմ նկարում, որ դա ի ցույց դնի մեր իսկ առօրյան: Երկար աշխատանք է, այո՛, բայց այդ աշխատանքը կարող է ձեր ամբողջ կյանքի մասը դառնալ: Քանի որ ֆիլմի խոսույթը ձեր կյանքի մի մասն է: Պարզապես ժամանց չէ: Ո՛չ, դա պիտի ձեր կյանքի մասը լինի: Պիտի ձեր կյանքի խոսույթի մասը լինի:
Հյուգո Էմերզաել
Ռեժիսորը հիմնականում հայտնի է երկարատև սև ու սպիտակ աշխատանքներով, որոնք երբեմն հատում են 8 ժամի սահմանը, և հեշտ է Լավ Դիասին «դանդաղ կինոյի» շարքերին դասել, բայց դա արժանին չի մատուցում նրա գործերին ներհատուկ որակին: Դիասը ոչ միայն ձեռնոց է նետում կինոյում ժամանակի և տևողության ընդունված պատկերացումներին, այլև սուր հարցեր է բարձրացնում, թե ֆիլմն ինչպես կարող է ուշադրությունն ուղղել ֆիզիկական տարածության անընդգրկելիությանը և որևէ տեղանքի մակերեսի տակ քողարկված պատմության բազմաշերտությանը: Դիասը ներկայացնում է Ֆիլիպինների կյանքը՝ քննելով գաղութատիրությամբ, բռնապետությամբ և ամբոխահաճությամբ սրված բռնության պատմությունը: Թեպետ նրա ֆիլմերը որոշակի հանգստություն են հաղորդում, բայց փոթորկուն կատաղությունն է ի մի բերում Դիասի ստեղծագործությունները: Սա կարելի է զգալ «Օրորոցային տրտում գաղտնիքին» ֆիլմի գաղութարարական քննադատության, նեո-նուար ժանրի «Հեռացած կինը» ֆիլմի վրեժխնդրության մասին սյուժեի և «Ֆիլիպինյան բռնության պատմություն» (2022) ու «Երբ ալիքները քաշվեցին» (2022) ֆիլմերում Մարկոսի ու Դուտերտեի կառավարման ժամանակաշրջանների պախարակության մեջ:
«Երբ ալիքները քաշվեցին» ֆիլմում Դիասը հատկապես ջղային է, վերադառնում է արտահայտիչ 16 մմ ցելյուլոիդային ժապավենին՝ որսալու չար ուժերը, որոնք դեգերում են Ֆիլիպիններում: Ֆիլմի թեման ժամանակի պես հին է. ինչպես է բռնությունը բռնություն ծնում, ինչպես է պատմությունը բոլորաշրջանով կրկնվում և ինչպես է անհնար թվում փախուստը մեր իսկ բանականության սահմաններից: Անմոռանալիության չափ սպառնագին ֆիլմը կատարյալ մեկնարկային կետ է Լավ Դիասի կինոյի գունապնակը բացահայտելու համար:
Թեպետ Ձեր շատ ֆիլմերում է առկա քաղաքական տարրը, բայց ցասումն ավելի արտահայտիչ է «Երբ ալիքները քաշվեցին» ֆիլմում, որն արտացոլում է Ֆիլիպինների այժմյան բարոյական վիճակը: Ցասումը պարպո՞ւմ եք Ձեր այս ֆիլմի միջոցով:
Այո՛, ֆիլմը ցասումով լի է, և սա ինձ շատ հոգեհարազատ գործ է: Իրոք, այնտեղ նկատելի է այդ ճնշված զգացմունքը, ներսումս կուտակված ցասման ամբողջ ծավալը: Ցասում, որ ականատես եմ, թե ինչ է կատարվում իմ երկրում, ցասում, որ ականատես եմ, թե ինչ է կատարվում աշխարհում ընդհանրապես: Ֆիլմի նկարահանումները համընկան 2020-ի համավարակի, հետո՝ ուկրաինական պատերազմի շրջանին: Կարծում եմ՝ իմ կինոյով ականատես եմ դառնում աշխարհին: «Երբ ալիքները քաշվեցին» ֆիլմում հարցը ցասմանն ազատություն տալն էր: Մասնավորապես՝ ֆիլմի վերջում, երբ ասում եմ՝ բոլորս հանցագործ ենք: Բոլորս հանցակից ենք: Մարդասպանությունները, երկրագնդի սպանությունը, բարոյականության սպանությունը: Բոլորս ենք մեղավոր:
Ֆիլմը շատ հստակ ցույց է տալիս վարընթաց բոլորաշրջանը՝ ինչպես է ամեն ինչ աստիճանաբար վատթարանում: Արդեն մի քանի տասնամյակ է՝ Դուք ֆիլմեր եք նկարահանում: Ի՞նչ կարծիքի եք՝ պիտի հաշվի՞ նստեք փաստի հետ, որ քաղաքական տարր պարունակող ֆիլմեր նկարելը կարող է հանգեցնել հիասթափության, որ աշխարհը միայն դեպի վատն է գնում, ոչ թե դեպի լավը:
Այո՛, իրականում հուսահատություն կա, որովհետև գիտենք՝ պատասխաններ չունենք: Չկա լուծում կամ ելք: Մարդկությունը նույնիսկ չի կարողանում սեփական խնդիրներին լուծում գտնել: Բռնության խնդիրը մնում է անհաղթահարելի և լուծում չունի: Այո՛, իմ կինոն այս պահին շատ հուսահատ է: Տպավորություն է, թե պարտվում ենք, բայցև չենք հանձնվում: Այդ իսկ պատճառով ենք դեռևս ֆիլմեր նկարում: Չեմ ուզում ծաղկեցնել: Չեմ ասում՝ հույսը վաղը ևեթ գալու է: Բայց պիտի առաջ շարժվենք: Պիտի գործենք: Արմատական գործողություններ են անհրաժեշտ: Զանգվածային շարժումներ և խելացի քննարկումներ, որոնք կազդեն լայն զանգվածների վրա: Բայց ոչինչ չի կատարվում: Մտավորականության, գիտական շրջանակի, միջին դասի մատը նույնպես խառն է այս հանցավոր գործին: Նույնիսկ արվեստագետները՝ ինձ նման մշակութային գործիչներն են ձախողվում:
«Օրորոցային տրտում գաղտնիքին» և «Ֆիլիպինյան բռնության պատմություն» ֆիլմերով վերադառնում եք անցյալի մի քանի ժամանակաշրջանի, համապատասխանաբար՝ գաղութատիրությանն ու Մարկոսի վարչակարգին: Ո՞րն է Ձեր մարտավարությունը կամ փիլիսոփայությունը, երբ խորամուխ եք լինում Ձեր երկրի անցյալի մեջ:
Կարևորում եմ իմ ժողովրդին և աշխարհին կրթելը: Այդ իսկ պատճառով աշխատանքներս խարսխում եմ երկրիս պատմության կոնկրետ ժամանակաշրջաններին: Քանի որ դրանք փաստ են: Կարելի է քողազերծել, թե ինչ է կատարվել, երբ ֆիլիպինցիները պայքար են մղել այդ դարաշրջաններում: Նկատելի է նաև, որ այդ շրջանները դեռևս արտացոլում են այսօր կատարվող երևույթները, արձագանքում դրանց, իսկ մենք պարզապես անօգնական ենք: Դա իմ պարտականությունն եմ համարում: Չեմ կարող պարզապես հերթական ֆիլմը նկարել, որտեղ այս թեմայով խորհրդածություններ չկան: Պարտավոր եմ անել դա: Հեշտ է ավանգարդային գործ նկարել և ամեն ինչի վրա թքած ունենալ, չէ՞; Հեշտ է աղմկահարույց ֆիլմ նկարել, որը ասելիք չունի և ուղղակի հետևում է ընդունված բանաձևին:
«Օրորոցային»-ի դեպքում, մասամբ երկարատևության շնորհիվ, թվում է, թե իսկապես ժամանակ ես անցկացնում պատմական կերպարների հետ, որոնք խարույկի շուրջը նստած քննարկում են պատմության ընթացքը կամ նույնիսկ երգում: Ձեր աշխատանքի մասին խոսելիս ծավալվում են ֆիլմի տևողության, ոչ թե բովանդակության մասին քննարկումներ: Չե՞ք ցավում, որ մարդիկ կինոն չեն ընկալում իբրև այս աշխարհների մեջ խորասուզվելու հրավեր:
Համաձայն եմ: «Օրորոցային»-ում կարևորն անեզրությունն է: Շատ հարուստ ֆիլմ է, որովհետև երեք տարբեր հետագիծ և երեք տարբեր պատմություն եմ մեկտեղել: Շատ անեզր է, կցանկանայի՝ ֆիլմը 40 ժամից ավելի ձգվեր: Այնքա՜ն չասված բաներ են մնում: Այնքա՜ն հանգույցներ կան, որ պետք է քանդել, կուզենայի՝ ֆիլմը երկար շարունակվեր:
Հաճախ եք դառնում գրականությանը, հայացքն ուղղում Տոլստոյին, «Երբ ալիքները քաշվեցին» ֆիլմի դեպքում վերամշակել եք Ալեքսանդր Դյումային: Գրականության աշխարհում հազվադեպ է քննարկման առարկա դառնում գրքի ծավալը, ուրեմն ինչո՞ւ ենք ֆիլմերին նայում գործնական, գրեթե առևտրային հայացքով:
Չգիտեմ՝ ինչու ենք այդպես վերաբերվում կինոյին: Ընդունված է, որ ֆիլմը պիտի երկու ժամ կամ ավելի պակաս տևի: Չգիտեմ՝ որն է այդ մտածողության, սահմանափակ մտահորիզոնի պատճառը: Փորձել եմ դրան պատասխան գտնել նաև իմ մտքում: Ինչո՞ւ մարդիկ վերաբերմունքը չեն փոխում և կինոյին չեն նայում, ինչպես վեպին կամ էպոսին կամ երկար սաղմոսին կամ երկար ներբողին կնայեին:
Ըստ երևույթին՝ ուզում եք կինոն վերադարձ կատարի արվեստի միջոցով հույզեր փոխադրելու նախաժամանակակից ավանդույթին:
Դրան եմ ծառայեցնում իմ կինոլեզուն: Դա տարածաժամանակային երևույթ եմ համարում, ոչ թե այժմյան պայմանականությունների մաս: Ես ֆիլմ եմ նկարում, որ դա ի ցույց դնի մեր իսկ առօրյան: Երկար աշխատանք է, այո՛, բայց այդ աշխատանքը կարող է ձեր ամբողջ կյանքի մասը դառնալ: Քանի որ ֆիլմի խոսույթը ձեր կյանքի մի մասն է: Պարզապես ժամանց չէ: Ո՛չ, դա պիտի ձեր կյանքի մասը լինի: Պիտի ձեր կյանքի խոսույթի մասը լինի:
Հյուգո Էմերզաել